Dlaczego opakowania bezkwasowe?

W naszych codziennych kontaktach z klientami często spotykamy się z pytaniami: „Co to znaczy, że opakowanie jest bezkwasowe? Czy książki i dokumenty rzeczywiście powinny być przechowywane w jakichś specjalnych opakowaniach? Nie wystarczą zwykłe segregatory i teczki, które można kupić w każdym sklepie papierniczym?

Odpowiedź brzmi: nie, zwykłe opakowania nie wystarczą, a w każdym razie nie wystarczą wtedy, gdy chcemy dany dokument, książkę czy fotografię zachować w dobrym stanie w perspektywie dłuższej niż kilka-kilkanaście lat. Zwykłe pudła, segregatory i teczki biurowe, sprzedawane w sklepach papierniczych, służą przede wszystkim do utrzymania porządku w dokumentach i ich właściwej organizacji. Jednak nie mogą być wykorzystywane do zabezpieczania obiektów w dłuższej perspektywie czasowej, gdyż mogą być wykonane z kartonów i tektur o kwaśnym odczynie bądź też zawierać szkodliwe składniki. W takim wypadku nie tylko nie będą chronić dokumentów przed rozpadem, ale wręcz mogą się do tego rozpadu przyczyniać.

Jak to możliwe? Niestety, taka jest natura papieru: włókna celulozy, czyli jego główny budulec, rozpadają się pod wpływem działania kwasów. Każdy z nas miał zapewne w rękach książkę czy gazetę wydaną przed kilkudziesięciu laty: łatwo zauważyć, że kartki zmieniły kolor na żółty, albo wręcz brązowy, i stały się niesłychanie kruche – czasami wręcz rozsypują się przy najlżejszym dotknięciu. Odpowiedzialne za ten proces są przede wszystkim kwasy, na przykład związki siarki czy azotu występujące w zanieczyszczonym powietrzu. Największy problem jednak tkwi w tym, że składniki o kwaśnym odczynie występują również w samym papierze – nie bez powodu o papierze wytwarzanym pomiędzy połową XIX a końcem XX wieku mówi się „papier-samobójca”. Ze względu na bezprecedensowe umasowienie druku w tym okresie, wytwórnie papieru poszukiwały coraz tańszych i coraz wydajniejszych metod jego produkcji, dodając do czystej celulozy inne składniki, takie jak ścier drzewny, nieodpowiednie wybielacze czy kleje i powodując jej zakwaszenie – a w dalszej perspektywie rozpad. Musimy sobie uświadomić, że razem z włóknami celulozy rozpada się całe dziedzictwo kulturowe naszego świata, wiele niepowtarzalnych dzieł literatury i sztuki, dokumenty, których podpisanie zmieniło bieg historii – wszystkie te świadectwa przeszłości powoli obracają się w proch, podobnie jak trzymana w rękach gazeta sprzed kilkudziesięciu lat.

Problem ten od lat zaprząta głowy archiwistów, bibliotekarzy i naukowców. Udało się wypracować pewne metody odkwaszania papieru, jednak są one bardzo kosztowne. Dlatego instalacje do odkwaszania papieru posiadają tylko największe biblioteki i archiwa, a samemu procesowi poddawane są jedynie najcenniejsze zbiory. Ogromnego znaczenia nabiera jednak w tym kontekście właściwe przechowywanie zbiorów. Chodzi o to, aby do niekorzystnych czynników, którym trudno zapobiec – czyli procesów rozpadu papieru zachodzącym pod wpływem zanieczyszczonego środowiska czy składników zawartych w nim samym – nie dodawać jeszcze kolejnych czynników, które dodatkowo przyspieszą proces jego destrukcji, ale aby ten proces maksymalnie spowolnić. Warto przy tym podkreślić, że kwasy posiadają niepokojącą właściwość – potrafią „wędrować” z jednego obiektu do drugiego bądź z opakowania do jego zawartości. Jeśli posiadamy dokument bądź książkę wykonaną z papieru najwyższej jakości, z czystej celulozy, bez dodatku ścieru drzewnego czy wybielaczy – a więc obiekt odporny na procesy rozpadu – a będziemy go przechowywać w opakowaniu wykonanym z kwaśnej tektury, to spowoduje to jego stopniowe zakwaszenie i doprowadzi do jego destrukcji.

Dlatego tak istotne jest stosowanie opakowań z materiałów bezkwasowych, przeznaczonych specjalnie do długoterminowej archiwizacji dokumentów - takich, które nie będą przyspieszać rozpadu włókien celulozowych, stworzą dla przechowywanego obiektu optymalne, bezpieczne środowisko i odseparują go od niekorzystnych wpływów otoczenia.

Jakie kryteria powinny spełniać opakowania do przechowywania zbiorów?

Opakowania przeznaczone do długoterminowego przechowywania dokumentów i książek powinny być wykonane z surowców o następujących parametrach:

• wartość pH w przedziale pomiędzy 7,5 a 10,0;
• rezerwa alkaliczna > 0,4 mol/kg (w przypadku węglanu wapnia papier powinien zawierać minimum 2% CaCO3);
• liczba Kappa < 5, czyli 100% celulozy (zwłaszcza w przypadku opakowań wewnętrznych).

Co to oznacza? Wartość pH informuje nas właśnie o (bez)kwasowości opakowania. Skala pH to ilościowa skala kwasowości i zasadowości roztworów wodnych związków chemicznych, przyjmująca wartości od 0 do 14. Wartość 7 oznacza odczyn neutralny, pH równe 7 ma woda destylowana. Wartości poniżej 7 oznaczają odczyn kwaśny – opakowania wykonane z materiałów o takim odczynie przyspieszają proces destrukcji archiwaliów. Dlatego poszukując odpowiedniego opakowania, musimy zwrócić uwagę na to, czy zostało ono wykonane z surowca o pH mieszczącym się w przedziale pomiędzy 7,5 a 10,0, przy czym zwróćmy uwagę na to, że wymóg ten dotyczy wszystkich warstw tektury (nie tylko warstwy wierzchniej!).

Wyposażenie opakowania w rezerwę alkaliczną oznacza, że zostało ono wyprodukowane z dodatkiem składnika zasadowego (najczęściej węglanu wapnia), który będzie neutralizował związki kwasowe powstające także w późniejszym czasie, a więc dłużej zapewni przechowywanemu obiektowi skuteczną ochronę.

Z kolei "liczba Kappa" to parametr określający maksymalną zawartość destrukcyjnych czynników utleniających w papierze i tekturze. Powinna ona wynosić mniej niż 5; taką wartość tego parametru posiadają jedynie tektury wykonane w ok. 100% z czystej celulozy, bez domieszek ścieru drzewnego.

Warto także podkreślić, że opakowania do przechowywania cennych zbiorów powinny cechować się dużą wytrzymałością mechaniczną. Z tego względu większość naszych pudeł wykonana jest z tektur litych, które w porównaniu z tekturami falistymi cechują się większą wytrzymałością, sztywnością i są bardziej odporne na działanie ognia i wody.

Najwyższą jakość opakowań do długoterminowego przechowywania papieru potwierdzają międzynarodowe normy ISO 9706:1994 oraz ISO 16245:2009. Aby dowiedzieć się więcej na temat opisanych powyżej parametrów i innych kryteriów jakości opakowań, przeczytaj nasz e-book "Trwały papier i bezpieczne opakowania".

Opracowanie:
Zofia Parchańska-Puczek